ลั่นทมเป็นไม้ดอกที่มีทรงพุ่มสวยงาม ดอกรูปทรงสวยตามอุดมคติ มีกลิ่นหอม นิยมนำมาใช้ในสปา แต่คนไทยบางคนไม่ชอบใจชื่อ จึงเปลี่ยนมาป็นลีลาวดี ลั่นทมมีถิ่นกำเนิดอยู่ในเม็กซิโกและอเมริกาใต้ ถูกนำเข้ามาสู่ดินแดนแถบนี้นานแล้ว ดังมีเรื่องเล่าอยู่ 2 ตำนาน ตำนานหนึ่งว่า ผ่านมาทางลาวในพุทธศตวรรษที่ 17 เจ้าฟ้างุ้มนำต้นจำปา(ชื่อที่คนลาวเรียกลั่นทม) มาจากอาณาจักรขอม ปัจจุบันดอกจำปาเป็นดอกไม้ประจำชาติของประเทศลาว ส่วนอีกตำนานหนึ่งนั้นคาดว่า ลั่นทมเข้ามาประเทศไทยในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ในปีพ.ศ.2230 ซึ่งมีการติดต่อกับชาติตะวันตก ลาลูแบร์ เอกอัครราชทูตของพระเจ้าหลุยส์ที่14 ได้บันทึกถึงชื่อต้นไม้ที่ชื่อลั่นทม จึงเป็นไปได้ว่า ลั่นทมอาจมีอยู่ก่อนหน้ารัชสมัยของพระองค์ก็เป็นได้ โดยส่วนตัวแล้วเชื่อถือในตำนานแรกมากกว่า เพราะแก่นจำปาขาวใช้เข้าตำรับยาเลือดและยาตำรับอื่นๆ มากมาย แสดงว่าคนในแถบนี้รู้จักใช้สมุนไพรต้นนี้เป็นยากันมานานแล้ว
ในตำรายาไทยนิยมใช้ลั่นทมในตำรับยาร้อน เช่น แก่นใช้เป็นยาถ่ายพิษโลหิตสตรี ประจำเดือนไม่ปกติ ยากระจายเลือดเมื่อเกิดอาการฟกช้ำ ตกต้นไม้ ควายชน อัมพฤกษ์ อัมพาต รวมทั้งใช้รักษาอาการตกขาว โรคบุรุษ ยางใช้รักษาเริมงูสวัด ถ่ายเสมหะและโลหิต ถ่ายพิษทั้งปวง เปลือกรากเป็นยาระบายขับน้ำเหลืองเสีย เป็นยาภายนอกแก้งูสวัด เปลือกต้นและยาง แก้ไข้ ใช้ทาถูนวดให้เลือดมาเลี้ยงมากในโรคปวดตามข้อ ขับปัสสาวะ เป็นยาถ่าย ขับระดู ถ่ายพิษเสมหะและโลหิต แก้ไข้ แก้ปวดฟัน แก้ท้องเดิน เป็นต้น
เรื่องน่ารู้ ปักษ์ใต้เรียกว่า จำปาขอม ส่วนภาคกลางเรียกลั่นทม สันนิษฐานว่า มาจากลานธม หรือลานธรรมเพราะชอบปลูกในวัด หรืออาจมาจากนครธมของอาณาจักรขอม
ยอดอ่อนของลั่นทมนั้นลวกกินกับน้ำพริก ดอกชุบแป้งทอดกรอบจิ้มซอส หรือกินเป็นเหมือดกับขนมจีนน้ำพริก การใช้ควรใช้ดอกแก่ที่ร่วงจากต้นแล้ว ก่อนนำมาทอดต้องตัดก้านดอกที่มีสีเขียวติดกับกลีบเลี้ยงออกก่อน
ตัวอย่างตำรับยาพื้นบ้าน
ยาบำรุงเลือดสตรี :นำดอกลั่นทมดอกขาวมาตากแห้ง ชงดื่มเหมือนน้ำชา
ยาแก้หอบหืด : เอาใบแห้งมาชงน้ำร้อนใช้รักษาโรคหืด
…..
สถาบันการแพทย์แผนไทยอภัยภูเบศร
ปรึกษาหมอออนไลน์ : @abhthaimed