โลกเรามีอุณหภูมิสูงขึ้นและมีรังสีที่มีผลกระทบต่อมนุษย์และสิ่งมีชีวิตอื่นๆ ผ่านเข้ามายังพื้นโลกได้มากขึ้นเนื่องจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ การใช้สมุนไพรที่มีสรรพคุณเย็นเป็นวิธีการหนึ่งที่จะช่วยลดความร้อนภายในร่างกาย และปรับธาตุของเราคืนสู่ความสมดุล สมุนไพรตัวหนึ่งที่มีคุณสมบัติเช่นนี้และหาง่ายก็คือ ชบา ซึ่งเป็นดอกไม้ที่คนไทยคุ้นเคยเป็นอย่างดี
ชบาเป็นไม้ดอกที่ปลูกง่าย ให้ความสวยงาม สบายใจ สบายตา เป็นยาเย็น ช่วยถอนพิษร้อน เป็นไม้ที่มีต้นกำเนิดมาจากจีน แต่คงมีคนนำเข้ามาในเมืองไทยมานานแล้ว เพราะมีใบชบาแดงเป็นตัวยาตัวหนึ่งในตำรับน้ำมันทิพโสพศ ครอบฝีทั้ง 16 จำพวก ในตำรายาพระโอสถพระนารายณ์ หนังสือไม้เทศเมืองไทยซึ่งเป็นผลงานการสำรวจสมุนไพรพื้นบ้านของหมอเสงี่ยม พงษ์บุญรอด ในระหว่างปี 2482-2490 เขียนถึงชบาไว้ว่า แพทย์ตามชนบทใช้รากสดๆ ตำให้ละเอียด พอกฝี แก้ฟกบวม ถอนพิษร้อน ต้มน้ำกินเป็นยาขับน้ำย่อยอาหาร ทำให้อาหารมีรส แสดงว่าคนไทยรู้จักใช้ประโยชน์จากดอกชบามานานแล้ว
ดอกชบากินได้ ยอดอ่อนก็กินแล้วลื่นๆ พ่อเม่า บุญมี ได้ฤกษ์ หมอยาปราจีนเคยพากิน แต่ห้ามเอาดอกชบาแดงไปไหว้พระเพราะไม่เป็นมงคล พ่อเม่าและหมอยาคนอื่นๆ มักจะบอกว่า สมุนไพรที่มีสีแดงช่วยบำรุงเลือด บำรุงหัวใจ ผู้หญิงต้องกินเป็นประจำ ดอกชบาสีแดงมีสารที่เรียกว่า แอนโทไซยานิน เช่นเดียวกับอัญชัน สารนี้มีคุณสมบัติช่วยการไหลเวียนของเลือด และมีรายงานการศึกษาฤทธิ์ แอนโทไซยานิน ในการปกป้องหัวใจ ทำให้เลือดไปเลี้ยงหัวใจได้ดีขึ้น สอดคล้องกับที่หมอยาว่าไว้ นอกจากนี้ยังมีรายงานการศึกษาในสัตว์ทดลองว่า ดอกชบาช่วยลดความดันโลหิต ขับปัสสาวะ ช่วยคลายเครียด ในดอกชบายังมี วิตามินซี สารโพลีฟีนอลและโพลีแซคคาไรด์ ซึ่งช่วยให้แผลหายเร็ว มีฤทธิ์ต้านอนุมูลอิสระ เพิ่มภูมิคุ้มกัน และชะลอความชรา
คนพื้นเมืองในหลายประเทศนำชบามาใช้ประโยชน์ทางยาหลายอย่าง เช่น ใช้ชบาในการดับพิษร้อน ช่วยระบายความร้อน ถอนพิษไข้ รักษาแผลไฟไหม้น้ำร้อนลวก ถอนยาพิษต่างๆ รักษาอาการปวดศีรษะขับปัสสาวะ รากต้มกินแก้ไอ รากและใบช่วยขับปัสสาวะ รักษาอาการตกขาว ประจำเดือนมาไม่ปกติ แก้ปวดเมื่อย ใบชบาช่วยแก้ปวดหัว ใบต้มน้ำกินช่วยลดไข้ ยาชงจากใบและดอกช่วยแก้ไอ
ชบากับอัญชันมีสรรพคุณเกี่ยวกับผมคล้ายๆ กันคือ ใช้ปลูกคิ้วและกระตุ้นให้ผมงอก โดยเอาน้ำคั้นจากดอกกับน้ำมันมะกอกอย่างละเท่ากัน มาเคี่ยวจนกระทั่งน้ำระเหยหมดใช้นวดกระตุ้นการงอกของผม หรือใช้ดอกชบาเคี่ยวรวมกับมะขามป้อมและสมอไทยเป็นน้ำมันนวดผม หรือใช้ใบใช้ขยี้ใส่ผมเพื่อบำรุงผมก็ได้ ซึ่งก็มีรายงานการศึกษาที่พบว่า ดอกและใบชบากระตุ้นการงอกของผมได้จริง
คุณสมบัติอื่นๆ ของชบาที่มีการค้นพบ ได้แก่ ฤทธิ์ต้านแบคทีเรีย ต้านรังสี แก้ปวด คลายกล้ามเนื้อเรียบ ลดน้ำตาลในเลือด คลายเครียด ลดไขมัน เป็นที่น่าดีใจว่าแม่หมอพ่อหมอยาในสามจังหวัดภาคใต้ยังคงใช้ชบาเป็นยากันอยู่ และได้กรุณาส่งต่อความรู้เหล่านั้นจนมีตำรับยาจากชบาที่บอกวิธีใช้อย่างละเอียดมาลงในหนังสือเล่มนี้
ตัวอย่างตำรับยา
ลดไข้ตัวร้อนในเด็กและผู้ใหญ่: นำใบชบามาขยำกับน้ำให้เข้ากันจนเมือกเหนียวจากใบออกมา แล้วนำผ้าขนหนูผืนเล็กมาแช่ในน้ำสมุนไพร จากนั้นนำมาวางหรือแปะไว้ที่หน้าผากคนไข้ พร้อมทั้งชโลมศีรษะให้เปียกชุ่มอยู่ตลอดเวลา
บำรุงเลือดผู้หญิง: นำรากมาต้มอาบบำรุงเลือดในผู้หญิง เอาดอกมากินเป็นผัก
บำรุงผมให้แข็งแรง ดกดำเงางาม ป้องกันผมร่วง: นำใบชบาขนาดพอประมาณ มาขยำในน้ำให้เข้ากันจนน้ำเป็นสีเขียวหรือน้ำเมือกเหนียวจากใบออกมา นำมากรอง แล้วนำมาใส่ผม หมักทิ้งไว้ประมาณ 15-20 นาที แล้วล้างออกด้วยน้ำสะอาดหรือสามารถนำใบมาขยำกับกากหรือหางกะทิให้เข้ากัน นำมากรอง แล้วนำมาใส่ผม หมักทิ้งไว้ประมาณ 15-20 นาทีเช่นกัน แล้วล้างออกด้วยน้ำสะอาด ควรทำบ่อยๆ อย่างน้อยสัปดาห์ละ 1-2 ครั้ง
น้ำชบา
ส่วนประกอบ ดอกชบาสีแดง 3-4 ดอก น้ำสะอาด 1แก้ว 250 ซีซี น้ำผึ้ง 2 ช้อนชา
วิธีทำ ต้มน้ำจนเดือด ใส่ดอกชบาสดแล้วปิดไฟทันที ตั้งทิ้งไว้ให้น้ำชบาเย็น ใส่น้ำผึ้ง คนให้เข้ากัน ชิมรสตามชอบ
ที่มา : สถาบันการแพทย์แผนไทยอภัยภูเบศร